Spelen en leren op de basisschool

Spelen en leren

Een noodzakelijke kernactiviteit van de ontwikkeling is de spelontwikkeling, omdat deze de belangrijkste voorwaarde schept om in te groeien in de bewuste leeractiviteit. In spel kunnen kinderen hun emoties kwijt, kunnen zij ervaringen verwerken en doen als grote mensen kunnen doen. Alles mag. Spelen in een spookhuis helpt hen bijvoorbeeld om met bang zijn om te gaan. Ook leren ze samenwerken, medeverantwoordelijkheid dragen, communiceren en tot interacties komen. Vygotsky legt de nadruk op het belang van dit sociale karakter van spel. Volgens Vygotsky is spel de bron van ontwikkeling. Spel is zinvol, betekenisvol en ontwikkelend. Het creëert de zone van naaste ontwikkeling. 

Waarom is spel en spelen zo belangrijk? 

De volgende kenmerken van spel maken duidelijk waarom spelen geschikt is om zeer moeilijk lerende leerlingen verder te brengen: Door iets eerst te spelen, baant een kind zich een weg iets ook te leren. Spelen is veilig, er is veel mogelijk in spel. Leerlingen kunnen daarom spelen vertrouwen in zichzelf krijgen en met hun emoties leren omgaan. Spel heeft een sociale component. In spel leren leerlingen samenwerken. Spel is een goede manier om te leren problemen op te lossen. Een mooi voorbeeld van het spelend leren probleem oplossen is het programma van Kaetaeva dat gericht is op het probleem oplossen in de vorm van manipulerend denken. Stapsgewijs van concreet spelen naar oplossingen bedenken voor problemen van Kaetaeva.

Fase 1: Kinderen worden in een spelsituatie gebracht waarin zij en anderen gebruik moeten maken van een standaardwerktuig, zoals een mes. Ze spelen bijvoorbeeld een familie van vier personen die op het punt staat fruit te gaan eten. Er zijn vier harde appels in huis. Dan komen onverwacht de buren op bezoek. Dat is ook een familie van vier man sterk. De eerste familie wil het fruit delen met de bezoekers. Maar er is geen mes voorhanden.

Fase 2: De leerkracht generaliseert de spelervaring van de kinderen uit fase 1. Als je een harde appel met iemand wilt delen heb je een mes nodig. Als je thee gezet hebt voor je vrienden heb je bekers nodig om die thee in te schenken. Als je onkruid gaat wieden in de tuin moet je een schoffel hebben. Als je het haar van je zusje wilt kammen, moet je eerst een kam vinden. Enzovoort, enzovoort.

Fase 3: De leerkracht geeft nu aan de kinderen een probleemsituatie op, waarvoor geen standaardwerktuig bestaat. Bijvoorbeeld de vijver is heel vies en moet op de een of andere manier worden schoongemaakt.Er liggen eerst hulpmiddelen uitgestald in het zicht van de kinderen, zoals bezems, schepnetten en scheppen. Daarna worden die hulpmiddelen buiten het blikveld van de kinderen gelegd.

Fase 4: De leerkracht helpt de kinderen onder woorden te brengen hoe ze de probleemsituatie hebben opgelost.

Fase 5: De leerkracht stelt een vraag aan de kinderen voordat ze de probleemsituatie gaan oplossen. Dit vraagt van de kinderen dat ze een plan maken voordat ze gaan handelen.

Fase 6: De kinderen krijgen de problemen alleen te zien op plaatjes en bedenken de oplossing. Ze spelen de situatie niet meer na.

In de eerste fase van het programma worden kinderen bewust gemaakt van het gebruik dat volwassenen (en zij zelf) van standaardwerktuigen maken. Door deze leerlingen in spelsituaties te brengen waarin een standaardwerktuig, zoals een mes (dat nodig is om te snijden) gebruikt zou moeten worden, maar niet aanwezig is, wordt het kind zich bewust dat het zonder dat werktuig moeilijk gaat. Vervolgens generaliseert de leerkracht de resultaten. Zonder beker kun je niet drinken enzovoort. Dit is om te laten zien waarom mensen deze handige voorwerpen hebben gemaakt. In de derde fase worden de leerlingen geconfronteerd met probleemsituaties waarvoor geen standaardinstrument bestaat. Er liggen wel hulpmiddelen in het zicht van kind. Daarna worden deze buiten het gezichtsveld geplaatst. De leerkracht vraagt dan hoe het kind een oplossing heeft gevonden en helpt waar nodig met verbaliseren. Vygotsky stelt dat het verbale formuleren en zelfs het abstraheren in het speciale onderwijs aan de orde moet komen. Anders worden juist de functies waarin onderwijs zeer moeilijk lerenden verder kan en moet helpen niet tot ontwikkeling gebracht. Ook moet er aandacht besteed worden aan verschillende oplossingsmogelijkheden. In de volgende fase stelt de leerkracht in een probleemsituatie vooraf een vraag waardoor de leerling een plan moet maken voor het handelen.

Tot slot worden problemen op plaatjes aangeboden in plaats van in reële situaties. Behalve de vier kenmerken van spel die we hiervoor al noemden, leerzaam, veilig, sociaal, probleemoplossend, zijn er nog meer karakteristieken van spel te noemen. Het gaat dan om: Spel als bron van ontwikkeling; In spel worden leerlingen geprikkeld om hun mogelijkheden en vaardigheden steeds iets uit te breiden en zo zichzelf te ontwikkelen. Spel als mogelijkheid om de wereld om hen heen beter te leren kennen; Leerlingen raken door te spelen vertrouwd met voorwerpen en hun functie, maar ze oefenen ook de omgang met elkaar, en ze leren de betekenis kennen van symbolen. Spel als middel om het eigen handelen beter te controleren en zichzelf beter te sturen.

Karakteristieken van spel

Wat zijn nu de karakteristieken van spel die leiden tot een geschikte context voor het onderwijs? Welke karakteristieken leiden ertoe leerlingen kansen krijgen voor een optimale ontwikkeling, dat ze emoties kunnen verwerken en ingroeien in de wereld. Enkele kenmerken zijn al genoemd, zoals dat spel voorwaarden schept om in te groeien in de bewuste leeractiviteit, dat het emotionele belemmeringen wegneemt, dat het een sociaal karakter heeft en een middel is om problemen op te lossen,. Hier volgen nog een aantal andere karakteristieken. Als manipulerend spel, dat een grote aantrekkingskracht heeft, geleidelijk aan in de richting van rolgebonden handelingen wordt uitgebreid, ontstaan meer prikkels voor sociaal spel en communicatie. Daarnaast zijn activiteiten met verhalen, boeken en teksten van groot belang. Ze zijn vaak direct aan de spelactiviteit verbonden. In vergelijking met andere activiteiten zijn kinderen bij spelactiviteiten sterk betrokken en langdurig geconcentreerd. Dat biedt de gelegenheid om de ontwikkelende leerprocessen uit te lokken en te stimuleren. Dit is een kernpunt van de ontwikkelingsgerichte aanpak. De ervaringen uit de praktijk, die uitwijzen dat veel moeilijk lerende kinderen niet goed kunnen spelen en maar wat aanrommelen, worden vanuit deze aanpak aangegrepen om samen echte, betekenisvolle en interessante spelactiviteiten te creëren. Spel biedt de mogelijkheid om de wereld te leren kennen. Je kunt zien dat kinderen letterlijk de wereld willen grijpen en willen leren kennen door voorwerpen te pakken en met spullen te manipuleren en te experimenteren. In imitatie- of rollenspel zie je dat ze willen deelnemen aan de wereld van de volwassenen. De leerlingen leren met symbolen om te gaan en betekenis te verlenen aan symbolen. Dit is een belangrijke voorwaarde om aan sociaal-culturele activiteiten te kunnen deelnemen. De motivatie en betrokkenheid groeit en hierdoor groeien de mogelijkheden voor andere leeractiviteiten. Handelingen in spel geven zin aan lees- en schrijfactiviteiten en reken- en wiskundeactiviteiten. In het rollenspel gaat het denken steeds meer vooraf aan de gesproken taal en het handelen. De betekenisverlening ontwikkelt zich steeds meer van 'doen alsof' naar ‘zoals het hoort’. Taal speelt hierbij een belangrijke rol, want het geven van woorden aan je activiteiten zorgt ervoor dat het spel inhoud krijgt. Kinderen leren dus door spel hun denken in te zetten om relaties aan te geven, problemen op te lossen, te motiveren en te voorspellen. Ze leren tevens representeren en hun verhaal te vertellen.

Tot slot stellen spelactiviteiten, doordat binnen deze context de ontwikkeling van betekenisvol taalgebruik optimaal gestimuleerd kan worden, kinderen in staat om controle over het eigen handelen te krijgen en om zelfsturing aan te brengen. 'Spelactiviteiten hebben een hoge ontwikkelingswaarde, als we de ontwikkelings- en leermomenten daarin tenminste herkennen en daar gebruik van weten te maken'. Kortom: spel is een krachtig instrument ter bevordering van:

• de zintuiglijke ontwikkeling;
• de motorische ontwikkeling;
• de cognitieve ontwikkeling;
• het voorstellingsvermogen;
• de taalontwikkeling;
• de sociale ontwikkeling;
• de emotionele ontwikkeling;
• het zelfbewustzijn.